Mannen på nattskiftet

Eigentleg er han maskinentreprenør (han har to gravemaskiner, lastebil, hjullastar, ein borerigg og sprengingssertifikat klasse A, og han legg grove gråsteinsmurar som ein kunstnar), men når vinteren set inn, køyrer Kjell Einar løypemaskina på Langeland.

– Eg køyrer kvar dag i fjorten dagar, og så køyrer Thomas (Haugsbø, red. anm.) ei veke. Nærløypene blir køyrde kvar einaste morgon og kveld, og langløypene til Fauske og Gjøset når det trengst, seier Kjell Einar mens han startar den 260 hestars dieselmotoren i løypemaskina, ei Pisten Bully 100 til 2,3 millionar kroner. Det er ei fantastisk maskin, skjæret framme beveger Kjell Einar som sitt eige handledd (bokstaveleg talt, det er styrt av handleddet hans), bak ligg ein fres og fresar opp det øvste laget i løypa, så kjem eit glattebrett, og til sist ein løypeleggar som han kan legge ned med ein knapp. Ei Pisten Bully kjem seg fram nesten over alt.

Vi sit i eit glasbur fylt av den finaste musikken som finst (dette har vi snakka om), vi glir som på eit flygande teppe gjennom skogen, snøtunge greiner sopar langs taket, vi glir gjennom mørke tunnelar av snøtunge graner, ut på månelyse sletter, vi sit i 25 (minst) varmegrader, ute er det tjue minus, og til tonane av introen på «Brothers in arms» med Dire Straits surfar vi inn i den blodraude solnedgangen inn mot den mektige fjellfoten under Storehesten og Lisjehesten mens snøføyka står bak oss. Hadde du sett det på ein amerikansk film, ville du, kanskje til og med i ein litt syrleg tone, sagt «Særleg. Ja, det der er veldig sannsynleg.».

Men kjem du herifrå, så veit du at det er sånn det er, nokre kveldar.

Kvar kveld, faktisk, i tre veker i vinter.

Praten går veldig stykkevis. På rettstrekkene snakkar Kjell Einar lystig, for eksempel om Kjetil Bjørset og Martin Sande:

– Du veit, folk går rundt i dette anlegget og av og til seier dei til kvarandre kor fantastisk det er, men det dei ikkje tenker på, er at her står vi på skuldrene til fleire tiår med dugnadsarbeid, sånn som han der Martin. Martin Sande. Kva den gjengen gjorde her oppe, på syttitalet, lagde løyper, tok seg fram med øks og motorsag, og fekk laga ein passasje som ein snøskuter kunne køyre og dra eit løypejern etter seg.

– Og Kjetil Bjørset? Kva han får folk til å gjere? Og kor han får folk med seg? Der snakkar du leiartype. Folk anar ikkje kva han har betydd for denne plassen.

Folk. Folk som du ikkje anar for nokre typar dei er, kor bra dei er, kor godt det er for verda at dei finst. Det er slikt som Kjell Einar likar å prate om. Og det gjer han.

Som ein foss.

Men i svingane blir det stilt. Då grip han rattet med begge hender og styrer forsiktig gjennom svingen:

– Spesielt i unnabakkane er det viktig at sporet svingar jamt. Maskina er utruleg lett på styringa, så eg må ta tak med begge hender og så finne akkurat momentet eg skal presse med. Kjem det då ein hump, og eg slepper med ei hand, er det umogleg å finne tilbake til akkurat det momentet, og så blir svingen skeiv, og så fyk folk rett til skogs. Og det kan vi ikkje ha. Så då køyrer eg tilbake, og tek det opp att.

Vanlegvis køyrer Kjell Einar ut i ti-ellevetida, og kjem gjerne heim i to-tretida om natta.

– Då er det ro og fred og veldig få skiløparar i løypene, det er no ein ting, men sporet har og veldig godt av å få sett seg i fem-seks timar før folk begynner å bruke det, då held det seg mykje lenger.

– Og folk snakkar om arbeidstid, men det er jo om natta det er finast her? Kan eg ikkje heller berre kose meg litt om morgonen? Eg berre snur døgnet litt, så går det fint.

Men i dag køyrer vi klokka fem, så eg skal få med meg skumringstimen på Gjøset, og dermed er det folk på nesten kvar einaste strekke. Dei stoppar, går til sides, vinkar og gir tommel opp.

– OK: Eg får betalt, men eg gjer ikkje dette for pengane. Eg gjer det for opplevinga, og fordi eg møter så mykje folk som alle er blide og glade og viser med heile seg at dei set pris på det eg gjer.

Kjell Einar er oppvaksen her, på Gjøset.

– Då eg var liten hadde vi tre brørne ei geit kvar, kvar sommar. Det var om å gjere å ha den tøffaste geita, som bølla ut dei andre. Men så åt desse geitene alle blomstrane til moderen, i beda, så vi drog inn på Gjøset og sette dei ut på holmane. Vi hadde høyrt at geiter kan ikkje komme seg vekk frå ein slik holme, for viss dei legg på svøm, så renn vatnet inn i anusen deira, for dei har ikkje lukkemuskel, og dermed går dei til botn som ein stein. Det sa dei, den gongen. Eg veit ikkje om det stemmer.

Nei, kven veit.

– Her har eg sett garn, og fått massevis av fisk, vi rodde på vatnet og gjekk på oppdagingsferder, dette var mitt sommarparadis.

På Gjøset har Kjell Einar ei lita overrasking på lur. Her har han nemleg stølshus, og der skal vi inn og ta oss ein liten pause.

– Eg har noko svensk julegløgg, den skal du få smake, den er nydeleg.

No skjønar eg kvifor han absolutt skulle hente meg, så eg slapp å køyre bil.

Inne er det god lunk. Kjell Einar har vore inne før på ettermiddagen og fyrt i omnen. Han set eit glas gløgg til varming i ein vasskjele på Primusen, finn ei Norrlands pils under kjellarlemmen, (den er veldig god), legg i omnen, fyrer i peisen og ti stearinlys, set seg ned.

No skal vi snakke om livet og døden, det som er imellom, og det som fører til både det første og det siste:

– Dette huset bygde foreldra mine i 1970. Det er bøndene på Lunde som eig grunnen, men alle bøndene på Myrmel har stølsrett her inne.

– Ser du peisen her? Steinane fann vi ved utløpet av Gjøsetvatnet, og så køyrde vi dei med ein Ferguson 35 på stålisen bort hit, og så murte far min og ein kamerat opp peisen. Eg var ti år. Han kameraten var nyforelska, og la ut om kvinner og litt forskjellig, og eg høyrde nok ting ein tiåring helst bør vere uvitande om. Han hadde til og med avtalt med henne at ho skulle komme opp i Solheimsdalen, og så rodde han over vatnet og henta henne. Då dei kom att, var det så vidt dei greidde styre seg for å gå laus på kvarandre i vårt påsyn. Faderen gjekk seg ein tur, og eg hugsar eg fekk ei pærebrus, men berre under den føresetnad at eg gjekk inn på rommet og drakk den der veldig sakte, og ikkje kom ut før eg fekk beskjed.

Han er tredje generasjon som bur på garden rett nedom E39 på Myrmel.

– Bestefar min kjøpte garden. Mjølkeproduksjonen var nedlagt før eg tok over. No produserer eg berre gras. Det blir ikkje så mykje pengar av det. Det er vel mest noko ein gjer for å halde landskapet ved like.

No er Kjell Einar 60 år.

– Eg fylte 60 i fjor sommar. 22. juli. Det er ikkje den gleda ved den datoen lenger.

– Har det vore eit godt liv?

– Ja, eg får seie det. Eg har vore heldig. Eg set pris på at eg har hatt ei god helse. Eg har opplevd dei som ikkje hadde det.

Og det har han. Heile Sande veit kva Kjell Einar har opplevd. Han gifte seg med Rita, ei knallsøt jente frå Finnmark som flytta til Myrmel, saman fekk dei tre born, og så fekk ho kreft og døydde frå Kjell Einar og dei tre gutane deira, berre førti år gamal.

– Ho var alltid så blid og glad, Rita. Alltid, seier Kjell Einar og blir tjukk i røysta.

For ho var det. Heile Sande visste det. Ho jobba litt i barnehagen og litt i ein butikk, og alle som møtte henne, visste kva eit stort smil var.

– Ho fekk brystkreft i 2005, og vart behandla for det, og ho var nesten friskmeldt, ho hadde vore inne til ein av dei siste kontrollane, og så oppdaga dei at det hadde spreidd seg til skjelettet. Legen sa til meg at ho kom ikkje til å leve til jul, og det stemte, det.

– Ho fekk i alle fall følge yngstemann til første skuledag. Det fekk ho med seg. Men så vart ho sjukare og sjukare.

Og der blir det stille i stova. Kjell Einar ser bort i peisen, er borte for meg no. Langt inne i sine eigne tankar. Og minner.

24 november 2008 døydde Rita.

– Det er den einaste gongen i mitt liv eg har vore sjukmeld. Eg trur det var tre veker.

Og der sat Kjell Einar att med tre gutar på sju, tolv og fjorten år. Raymond, som den gongen var tolv år, har Downs syndrom, og har alltid trengt mykje omsorg.

Det har gått bra, syns Kjell Einar:

– Ein ting som betydde mykje, var at eg hadde oppegåande foreldre som budde i nabohuset.

No er ungane blitt store..

– Even er fylt 18, har fått seg bil og sertifikat og er i gang med utdanning som bilmekanikar. Raymond er 23, han bur i ein omsorgsbustad på Sande, men er no ofte her og besøker meg. Veit du kva det kjekkaste han veit er? Å sitje i traktoren når vi pakkar rundballar. Det elskar han. Når vi skal ha lunsj, nektar han å gå ut av traktoren. Han rikkar seg ikkje før eg sløkker motoren. Han er så redd for at vi skal køyre utan han. Og sånn som han kosar seg når vi køyrer? Du kan begynne å grine, veit du.

– Tor Olav (25)? Nei, han går no i faren sine fotspor, som han alltid har gjort. Han køyrer gravemaskin. Det var vel tidenes kortaste jobbintervju, då han ringde og spurte etter lærlingplass: «Det er greitt», sa sjefen, «du har plass hos oss.»

Det er ikkje så mange som kan køyre ei gravemaskin slik som Tor Olav:

– Det har han gjort sidan han var fire år. Kvar gong Rita sa at «No får du ta med deg Tor Olav ut», så vart han med bort i verkstaden. Der hadde eg rigga til ein liten, 1500 kilos minigravar, og eg sette han opp i den, og sa at no får du grave vekk alt du når tak i og legge det der, men du får ikkje lov å køyre belta. Når du er ferdig her, kjem du og hentar meg, så skal eg flytte den. Så gjekk det ein time eller to, så kom han tuslande. Så flytta eg maskina, og så sette han i gang igjen.

Den sommaren fekk fireåringen seg eit par hundre timar i gravemaskina.

– Så, om hausten, var eg og Rita og Tor Olav på den årlege messa til Maskinenentreprenørenes Forbund på Alexandra, og der var det ein stand der ein kunne konkurrere i presisjonsgravemaskinkøyring. Ei stor gravemaskin sto parkert. Så løfta du opp grabben, og der hang det ein kjetting fast. I enden av kjettingen var det ein bolt. Så skulle du snu maskina 180 grader rundt, og så skulle du senke den bolten ned i eit takrenneavløp som sto nedgraven i sanden der.

– Dette må guten få prøve, sa eg til han som stod der.

– Nei, det gjekk ikkje, han var alt for liten.

– Han har fleire hundre timar i gravemaskin, dette går fint, sa eg.

– Njaa, då måtte han i så fall sitte på fanget hans, sa fyren.

– Nei, det blir så uvant, sa eg.

Det enda med at guten fekk sitte åleine i maskina, mens Kjell Einar stod rett utanfor og passa på.

– Han kravla inn, sette seg opp, kjente litt på hendlane, og så løfta han opp grabben, strekte ut kjettingen så bolten hang fritt, svinga rundt, og bolten gjekk i ein stor boge, og så senka han den «plopp» ned i holet, ha ha! Då var eg stolt, du! Eg visste jo at han kom til å gjere det, men likevel, då?

– Nei fy fader, då var eg stolt.

I løpet av dagen var det mange, mange innom den standen, ungdommar og vaksne og godt erfarne gravemaskinførarar, men då kvelden kom og det var premieutdeling, viste det seg at fire år gamle Tor Olav kom på tredjeplass.

– Nei, det går bra med dei. Det må ein seie. Det har gått bra, trass alt.

No er gutane blitt vaksne, far til Kjell Einar er død, og mor hans er komen på sjukeheimen. Det er berre Kjell Einar på heimegarden no.

– Det er veldig rart å vite at pappa ikkje er der lenger. Eg har heile livet vore van med at han var der, han var min støttespelar i alt eg gjorde, og brydde seg alltid om kva eg heldt på med i jobbsamanheng.

– Er det einsamt?

– Eg veit at eg taklar det på ein OK måte. Men av og til, når eg kjem heim frå arbeid og ned i tunet og alt er mørkt og stille, då hender det at eg stoppar ei lita stund og tenker at no er det andre tider her. Eg kan ikkje lenger gå inn på moderens varme kjøkken og få meg ein kaffikopp og ein prat og kanskje ei nysteikt natronkake. Den tid er over.

I hytta der vi sit på Gjøsetstølen er minnet om foreldra ekstra sterkt:

– Moderen stod jo alltid i døra og ønskte alle velkomen, det var slik dei ville at det skulle vere, her skulle alle vere velkomne. Og slik vil eg at det skal vere og. Eg er ikkje den som jagar folk frå hytteveggen når eg kjem. Når eg kjem inn her ein soldag om vinteren hender det jo at det er som ein trasteflokk med folk rundt husa her, dei sit i rader langs veggane og kosar seg, og når eg kjem og låser meg inn, så sprett dei opp og vil flytte seg. «Slapp av», seier eg, eg er ikkje så egoistisk at ikkje eg kan dele dette med folk. Det er jo faktisk derfor eg har køyrt denne sløyfa med trakkemaskina ned rundt husa og haugen her, for at folk skal få ein fin plass å ete nista si og ta bilde og sitje i sola og kose seg. Dette har vi saman. Så lenge folk tek med seg bosset sitt heim att.

– Slik tenker no eg.