NETTAVISEN: Torsdag skreiv Nettavisen at ei rekke varer har auka med 20 til 30 prosent frå juni til juli, og det er spesielt kjøt- og meieriprodukta som skil seg ut.
Det får Ivar Gaasland til å reagere. Han er førsteamanuensis ved Institutt for samfunnsøkonomi ved Handelshøyskolen BI i Bergen, og har gjort studiar på blant anna norsk matproduksjon og jordbruk.
– Det er dramatiske prisaukingar. Det er tal mellom 20 og 30 prosent, som er mykje høgare enn auken til bøndene som ligg inne i jordbruksoppgjeret, seier han til Nettavisen.
Jordbruksoppgjeret bidrar til auka matvareprisar fordi målprisane aukar, som vil seie prisen bøndene skal ha for mjølka og kjøttet dei leverer. Auka målprisar er ein del av inntektsmoglegheitene til bøndene, og blir regulert i jordbruksavtalen.
Matvareprisane vart skrudd opp. Småbarnsfamilie: – Alt har blitt dyrare. Dette var prikken over i'en
Overskotet skal gå til bøndene
Medan Tine Norvegia har ei prisauke på ti prosent og Tine lettmjølk ei auke på 8,7 prosent, har meierismør frå Tine blitt 20 prosent dyrare.
– Når eg høyrer prisauken på Norvegia, lettmjølk og smør er det ei prisstigning som vanskeleg kan skyldast berre jordbruksoppgjeret, seier Gaasland.
Nedst i saka kan du sjå full oversikt over prisaukingane hos Kiwi, Rema og Extra som Nettavisen fann då vi handla dei same varene før og etter 1. juli.
Daglegvarekjedene stadfesta også overfor Nettavisen torsdag at prisstigningane også skyldast andre faktorar.
– Hele verdikjeda, både produsentane, leverandørane, grossistane og kjedene, har fått auka kostnader den siste tida. Dette skyldast blant anna auka kostnader knytt til råvare, transport, straum og lønn. Auken er ikkje unik for Norge, sa Kristine Aakvaag Arvin, kommunikasjonssjef i Kiwi.
Gaasland er likevel forundra over dei kraftige prisstigningane ut til kundane i butikk.
– Det er klart at i alle bedrifter opplever dei høgare straum- og transportkostnadene. Men eg vil tru dette er prisaukingar som er mykje høgare enn i andre bransjar, seier han.
Både Tine og Nortura, som produserer storparten av norske kjøt- og meieriprodukt, er eigd av bøndene, og overskotet går dermed tilbake til bøndene, påpeiker Gaasland. Høye prisaukingar frå Nortura og Tine ut til kjedene kan dermed vere ein indirekte måte å sikre bøndene høgare prisar enn det som er avtalt i jordbruksoppgjeret.
– Eg har ein mistanke om at mykje av prisaukingane ligg på leverandørleddet. Og at ein del leverandørar har nytta høvet til å auke prisane meir enn det som kan forklarast av høgare priser på råvarer og energi, seier Gaasland.
– Hadde vore mykje høgare
Men kvifor må eigentleg matvareprisane aukast som følge av jordbruksoppgjeret, når bøndene får meir støtte frå staten?
Gaasland seier at auka målprisar er ein del av jordbruksoppgjeret. Han seier at produksjonstilskota bøndene får av staten går stort sett med på å dekke de auka kostnadene de har, og til høgare lønningar. Derfor aukar målprisane, som igjen gir utslag i høgare matvareprisar.
– Utan statsstøtta ville prisane ut til forbrukar vore mykje høgare, seier Gaasland, som også påpeiker at importvernet vi har i Norge påverkar prisane negativt.
– Men har bøndene så mykje høgare kostnader i år at det forsvarar at matvareprisane aukar så mykje?
– Kostnadene i norsk jordbruk er høge. Trass i statsstøtte og importvern til ein samla verdi på godt over 30 milliardar kroner per år, er det berekna at bonden sit att med mindre enn det folk flest tener i Norge, forklarer Gaasland, og legg til:
– Lønsemda og produktiviteten er vanvitig lav. Dei klarer ikkje å halde hjula i gang utan massiv støtte.
Prisane på straum og drivstoff rammar bygdene hardt
Opptil 36 prosent prisauke
I Nettavisens handlekorg, der vi samanlikna prisane 16. juni med prisane 5. juli, såg vi at Norvegia 27 prosent 500 gram auka med ti prosent hos Extra og Kiwi etter 1. juli. Men også Norvegia skorpefri 27 prosent 1 kg og Norvegia lett 16 prosent 1 kg auka i pris.
Frå 28. juni til 5. juli auka prisen med rundt ni prosent hos Kiwi og Extra. På Rema auka prisen med dryge ni prosent på Norvegia 27 prosent 1 kg, mens lettvarianten var 6,3 prosent dyrare 5. juli samanlikna med 28 juni.
Det er likevel ei rekke kjøtprodukt som også har auka i pris. Her er et utval frå handlekorga vår, med prisauke frå 16. juni til 5. juli:
- Kalkunskinke krydder 110 gram frå Prior auka med 36,5 prosent hos Extra.
- Gilde kjøttdeig 400 gram 14 prosent med salt og vann: Prisauke på 14 prosent hos Extra og 24,6 prosent hos Rema
Gilde stjernebacon original 120g auka med 25,1 prosent hos både Kiwi, Extra og Rema
Nortura seier at dei ikkje har moglegheit til å kommentere pris og interne avtalar, men påpeiker at det er daglegvarekjedene som setter prisane ut til kundane.
Nortura er den største leverandøren av kjøtvarer til norske dagligvarebutikkar. Styreleiar i Nortura, Trine Hasvang Vaag seier også at Gaasland har rett i at jordbruksoppgjeret er eit system som skjermar forbrukaren for store svingingar i matprisane på det vi produserer i Norge.
– Det har vi sett den siste tida. Men det er både pengar over statsbudsjettet og prisuttak i marknaden som skal sikre at vi har ein nasjonal matproduksjon, seier ho.
– Men kjøt og egg har ikkje målpris, og blir ikkje bestemt i jordbruksoppgjeret. Prisane blir sett i konsernstyret i Nortura, påpeiker ho.
Merk at prisauken på Norvegia lett 16 % 1 kg hos Kiwi har Nettavisen sjølv kvittering på. Prisen for Norvegia 27 % 1 kg hos Kiwi, og prisane for Norvegia 27 % 1 kg og Norvegia lett 16 % hos dei andre kjedene, har vi fått frå kjedene sjølv. Merk at prisane kjedene har oppgitt, ikkje er frå same tidspunkt på dagen som då Nettavisen handla lettvarianten hos Kiwi.
– Skal skape verdiar
Sindre Ånonsen, kommunikasjonssjef i Tine, seier at justeringa av prisnivåa henger saman med prisutviklinga på ei rekke innsatsfaktorar. For Tine-konsernet handlar det mykje om prisauke på drivstoff, energi og emballasje.
– Kor mykje av matvareprisauken ut til kjedene kan forklarast med jordbruksoppgjeret og auka målprisar?
– Pris er gjenstand for forhandlingar mellom oss og kjedene, og detaljane i dette kan vi ikkje kommentere. Vi skal sjølvsagt skape så store verdiar som mogleg av den mjølka eigarane våre produserer. Samtidig som vi er opptekne av at vi ikkje svekker konkurransekrafta vår i ein marknad som blant anna er prega av ein stadig høgare grad av import, forklarar Ånonsen.
– Går alt overskotet av dei auka inntektene de får direkte tilbake til bøndene (som jo er eigarane dykkar), eller kor stor andel av overskotet får de?
– Kor mykje av overskotet til Tine som blir ført tilbake til eigarane, blir bestemt av styret i samband med framlegginga av årsresultatet. Dette blir omtalt som ei etterbetaling. I år gjekk det 1,4 milliardar kroner tilbake til våre eigarar, mjølkebøndene, over hele landet. Det er for oss ei investering i et levande Norge, seier Ånonsen.
– Nortura er bondens selskap, og det overskotet vi klarer å skape vil sjølvsagt komme bonden til gode, seier styreleiar i Nortura, Trine Hasvang Vaag, til Nettavisen.
Ho seier at det for Nortura sin del er kostnadsaukar for energi, drivstoff og lønnsoppgjeret som er krevjande. Desse kostnadene er dei avhengige av å klare å ta ut i form av auka prisar på maten dei sel til kjedene.
– Eige verkelegheitsbilde
– Vi registrerer at Gaasland lenge har sitt eige verkelegheitsbilde når det gjeld både kva bøndene og samvirka skapar av verdiar, seier Sindre Ånonsen i Tine.
– Spekulasjonane kva prissetting angår, får vel stå for Gaasland si eiga rekning. Tal frå Samfunnsøkonomisk Analyse viser elles at når bonden investerer, skapar det enorme ringverknader for omgjevnadene. Dei omtrent 7000 Tine-gardane over heile landet skapar 2,4 årsverk utanfor eiga drift kvar, noko som utgjer nesten 24.000 arbeidsplassar totalt. Gaasland snakkar mest om subsidiar, utan å snakke om ringverknader, seier han.
Ånonsen legg til at dei opplever at mange nordmenn no har sett kor viktig norsk matproduksjon er.
– Pandemiar og alvorlege konfliktar i nærområda våre, viser at vi er meir sårbare enn mange likar å tru. Så frå vårt, og mange andre sin ståstad, bidreg subsidiane også til større grad av mattryggleik, seier han.
– Norsk landbruk har også mange kvalitetar som er verdt å ta vare på, slik som verdas lågaste forbruk av antibiotika – og dyrehelse i verdsklasse. Vi håpar elles at Gaasland har fått med seg at norske ostar no er i internasjonal toppklasse. Så noko riktig må den norske bonden ha gjort, seier han.
Sjekk kor mykje prisane har gått opp
I tabellane under kan du sjå eit utval av varer som Nettavisen handla både 16. juni og 5. juli 2022. Totalsummen på handlekurvene har auka med 16–17 prosent hos alle tre kjedene.
Prisauke hos Kiwi:
Prisauke hos Extra:
Prisauke hos Rema:
Nettavisen handla varene samtidig i alle tre kjedene. Det er likevel viktig å påpeike at nokre av varene kan ha vore på tilbod, og at prisstigninga frå originalpris derfor kan vere lågare.
For unge til å bli straffa for køyreturen. Men tenåringane slepp ikkje unna utan konsekvensar
Marte og Marcus skal bli foreldre – det var ikkje enkelt
